Monitoring śmierci osób w drodze na granicy polsko-białoruskiej – komentarz do listy 

W wyniku naglącej potrzeby monitorowania i dokumentowania przemocy na granicy polsko-białoruskiej, powołałyśmy Zespół ds. Monitoringu Śmierci na Granicy. Naszym obszarem działań jest rejestracja i dokumentacja śmierci osób w drodze. Praca nad monitoringiem śmierci na granicy polsko-białoruskiej służy przede wszystkim zachowaniu pamięci o tych, którym nie udało się osiągnąć celu podjętej drogi.

Lista powstała między innymi na potrzeby mediów, organizacji pozarządowych czy grup aktywistycznych. Upublicznione dane zostały udostępnione z poszanowaniem woli rodzin osób zmarłych. Jesteśmy przekonane, że tworzone przez nas archiwum będzie nie tylko samo w sobie świadectwem przemocy na zewnętrznych granicach UE, lecz i ważnym materiałem do działań rzeczniczych i litygacyjnych, w ramach przyjętych ram etycznych. 

Jakie przypadki śmierci uwzględnia lista

Na liście publicznej uwzględniono wszystkie znane ofiary reżimów granicznych Polski (działającej również jako kraj członkowski Unii Europejskiej) i Białorusi – osoby zmarłe w drodze na szlaku wschodnioeuropejskim, na granicy polsko-białoruskiej, po obu jej stronach. Przypadki śmierci osób, które zmarły poza tymi obszarami, ale ich śmierć związana jest z przekraczaniem granicy, rozpatrywane są przez Zespół indywidualnie, aby uniknąć arbitralnego włączenia lub pominięcia.

Lista jest aktualizowana na bieżąco – nie oznacza to jednak rejestrowania wyłącznie nowych przypadków śmierci osób w drodze. Otrzymujemy nowe informacje na temat osób zmarłych w poprzednich miesiącach czy latach, nawet na samym początku kryzysu humanitarnego. Podkreślamy zatem, że to nie dokładna liczba osób zmarłych jest kluczowa w dyskusji o sytuacji na granicy, ale sam fakt, że jej ustalenie jest praktycznie niemożliwe. Obecnie deklarujemy zatem, o ilu śmierciach udało się nam dowiedzieć, pamiętając jednocześnie, że każda liczba zmarłych podana do publicznej wiadomości jest zaniżona i arbitralna. Staramy się, by lista była świadectwem samym w sobie, świadectwem przemocy. Mamy nadzieję, że jej istnienie nie tylko pomoże w zachowaniu pamięci o osobach zmarłych na granicy, ale i stanie się podstawą prawnego rozliczenia sprawców i osób odpowiedzialnych za śmierć dziesiątek osób. 

Zachęcamy więc do uważnego i wrażliwego korzystania z udostępnianych przez nas danych.

Źródła danych

Przyjęta przez nas metodologia ma na celu upamiętnienie śmierci osób, które pozostają niezauważone w oficjalnych przekazach. W sytuacji, gdy ludzie zmuszeni są podróżować niejawnie, w wielu przypadkach ciał osób zmarłych nigdy nie uda się odnaleźć. 

Informacje o śmierciach na granicy pochodzą z następujących źródeł:

1) Śmierci udokumentowane przez władze

Kategoria ta obejmuje między innymi śmierci rozpoznane i zarejestrowane przez władze państwowe, o których dane pozyskano z instytucji państwowych na drodze oficjalnych wniosków kierowanych m.in. do prokuratur, Policji, Straży Granicznej czy zakładów ochrony zdrowia. Do kategorii tej należą również doniesienia i komunikaty prasowe władz (polskich, białoruskich oraz krajów pochodzenia osób zmarłych na granicy). Dane te uzupełnione są informacjami pozyskanymi przez grupy aktywistyczne oraz w śledztwach dziennikarskich o oficjalnie potwierdzonych przypadkach śmierci.

Jednym z ważniejszych źródeł są informacje podawane przez Graniczny Komitet Białorusi (GPK). Mamy jednak świadomość, że z wielu względów nie jest to wiarygodne źródło informacji. Wiemy, że GPK informuje o śmierciach na granicy z Polską w sposób wybiórczy, instrumentalizując cierpienie zmarłych i ich towarzyszy podróży w celu osiągnięcia określonych celów politycznych. Dlatego też z dużą ostrożnością podchodzimy do informacji o przyczynach śmierci i szczegółach innych niż podstawowe dane, takie jak płeć biologiczna, wiek i kraj pochodzenia osoby zmarłej. Wnioskujemy, że śmierci po stronie białoruskiej jest znacznie więcej, niż raportują białoruskie oficjalne źródła – grupy pomocowe i osoby w drodze rejestrują bowiem przypadki śmierci osób, o których portale białoruskie nie informują. Mimo propagandowego charakteru narracji w kanałach GPK, uznajemy, że sam fakt śmierci danej osoby jest prawdziwy. 

W tym samym miejscu warto również wspomnieć, że cele polityczne realizowane są także przez polską Straż Graniczną, która informacji o śmierciach nie podaje publicznie prawie nigdy. 

2) Przypadki osób uznanych za zmarłe na podstawie relacji osób w drodze, które można zweryfikować. Mieszczą się tu dane pozyskane przez grupy aktywistyczne oraz w ramach śledztw dziennikarskich.

Ta kategoria obejmuje osoby, o których śmierci wiemy z relacji towarzyszy drogi lub ich bliskich. Ze względu na brak niezależnych organizacji monitorujących sytuację na obszarze przygranicznym po stronie białoruskiej nie ma możliwości fizycznego zweryfikowania tych informacji. Polegamy w tym przypadku na relacjach uprawdopodobnionych dodatkowymi materiałami takimi jak zdjęcia, dane osobowe i szczegółowy opis okoliczności śmierci. W takich przypadkach nie można z całą pewnością stwierdzić, że osoba zmarła, dopóki odnalezienie i zidentyfikowanie jej ciała nie zostanie potwierdzone przez władze państwowe. Jej śmierć została jednak udokumentowana lub uprawdopodobniona. Dane te są też źródłem informacji o przynajmniej części wydarzeń w Białorusi, które nie są podawane do publicznej wiadomości przez władze. 

Dokładamy starań, by wykorzystać wszelkie dostępne nam sposoby weryfikacji otrzymanych informacji, jednak jako organizacje pozarządowe i grupy oddolne nie mamy narzędzi do tego, by prowadzić regularne i pogłębione dochodzenia. Narzędzia takie posiadają instytucje państwowe.

Dylematy etyczne i wskazówki przy publikowaniu danych

Anonimizacja danych

Na liście osób zmarłych podano nazwiska tych, co do których według naszej wiedzy rodzina zgodziła się na ujawnienie tożsamości. W przeciwnym razie opisane są jako osoby o tożsamości niejawnej (jeśli nie udało się skontaktować z rodziną) lub osoby o tożsamości niejawnej na prośbę rodziny. Nazwiska niektórych osób opatrzonych przez nas informacją osoba o tożsamości niejawnej na prośbę rodziny są znane opinii publicznej i cyrkulują w materiałach medialnych, mimo to jednak prosimy o uszanowanie woli rodzin i niepowielanie zastrzeżonych informacji. 

Terminologia

Muharrama (arab. zabronione) ‒ określenie używane przez arabskojęzyczne osoby w drodze do określenia pasa ziemi mieszczącego się między polską barierą graniczną a umocnieniami po stronie białoruskiej (sistemą). Muharrama w języku arabskim oznacza „zabronione”. Osoby w drodze używają również dłuższego określenia المحرمة المنطقة, czyli „strefa zabroniona”.

Reżim graniczny rozumiany jest jako zespół procedur oraz zasad formalnych i nieformalnych, którym podlegają osoby przekraczające lub próbujące przekroczyć granicę w sposób nieuregulowany. Kontrola granic, sekurytyzacja i militaryzacja, odgrywają ważną rolę w wiktymizacji osób w drodze i wykraczają poza bezpośrednie obszary przygraniczne. 

Jeżeli wiesz o śmierci, która jest związana z granicą polsko-białoruską, a nie została uwzględniona na tej liście, napisz do nas. Również w przypadku jakichkolwiek pytań dotyczących listy czy poszczególnych osób zmarłych na granicy prosimy o kontakt mailowy: borderdeaths@wearemonitoring.org.pl