Granica w liczbach według straży granicznej

Metody badawcze, Prawa człowieka na granicy, Pushbacki

09/30/2024

Liczba osób, które w sposób nieuregulowany przekroczyły granicę polsko-białoruską od sierpnia 2021 roku, jest nieznana. Nie wiemy też, ile z nich doświadczyło wywózek ani ile wywózek w sumie miało miejsce. Podejmowano wiele prób interpretacji danych, publikowanych przez straż graniczną, jednak niespójność metodologii i definicji kategorii, którymi się posługuje, oraz niejawność wielu danych powodują, że wciąż możemy opierać się jedynie na szacunkach.

Chcąc mimo wszystko podjąć próbę zrozumienia publikowanych przez straż graniczną (SG) danych dotyczących liczby osób na granicy polsko-białoruskiej w 2023 roku, możemy się oprzeć na kilku źródłach¹:

Arkuszach z danymi statystycznymi dotyczącymi przekroczenia wbrew przepisom granicy państwa z Białorusią², tworzonych przez Komendę Główną Straży Granicznej, zwanych dalej „Arkuszami statystycznymi KGSG”;
Aktualnościach Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej, publikowanych na stronie Komendy Głównej Straży Granicznej, zwanych „Aktualnościami POSG”³;
Raporcie Biura Analityczno-Sytuacyjnego Komendy Głównej Straży Granicznej pt. „Presja migracyjna z Białorusi do Polski, Litwy i Łotwy na granicy zielonej w okresie od 1 stycznia do 17 września 2023 r.”⁴, ujawnionym przez „Gazetę Wyborczą”, zwanym dalej „Raportem KGSG”;
Informacji Statystycznej⁵ publikowanej kwartalnie przez Komendę Główną Straży Granicznej, zwanej dalej „Informacją statystyczną”;
Odpowiedziach Straży Granicznej na zapytania o udostępnienie informacji publicznej:
- odpowiedzi byłej rzeczniczki SG por. Anny Michalskiej z 1.08.2023 na prośbę OKO.press o podanie dokładnych statystyk dotyczących granicy, przenalizowanej przez Małgorzatę Tomczak w artykułach z 17.08.2023⁶ i 4.01.2024⁷ r., zwanej dalej „Odpowiedzią por. Michalskiej”;
- odpowiedziach Biura Ochrony Informacji Komendy Głównej Straży Granicznej z 6.04.2023, 26.09.2023 i 17.01.2024 r. na zapytania Stowarzyszenia Interwencji Prawnej o dane dotyczące granicy polsko-białoruskiej (pisma nr KG-OI-VIII.0180.51.2023.KK, KG-OI-VIII.0180.118.2023.KK i KG-OI-VIII.0180.2.2024.OK), zwanych dalej „Odpowiedziami KGSG na zapytania SIP”;
- odpowiedzi Komendy Głównej Straży Granicznej z 12.02.2024 r. na zapytanie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka (pismo nr KG-OI-VIII.0180.13.2024), zwanej dalej „Odpowiedzią KGSG na zapytanie HFPCz”;
- odpowiedzi Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej z 21.03.2024 r.⁸ (pismo nr PD-OI-V.0180.12.2024), zwanej dalej „Odpowiedzią POSG”.

Najbardziej precyzyjne informacje są dostępne w Arkuszach Statystycznych KGSG. Znajdziemy tam dane zebrane z poszczególnych oddziałów SG biorących w danym roku udział w wychwytywaniu osób, które w sposób nieuregulowany przeszły przez granicę polsko-białoruską. W 2023 r. były to przede wszystkim oddziały Podlaski i Nadbużański, ale także Bieszczadzki, Karpacki, Nadodrzański i Nadwiślański. Poszczególne rekordy w arkuszu to sytuacje, które miały miejsce danego dnia na terenie danej placówki i brały w niej udział osoby danej narodowości.

Osoby objęte postanowieniami, zatrzymania

KGSG posługuje się w Arkuszach następującymi (myląco nazwanymi) kategoriami⁹:

Spróbujmy zrozumieć, co się pod nimi kryje, zaczynając od tych bardziej zrozumiałych:

ilość osób objętych postanowieniami to liczba pojedynczych osób, które zostały zidentyfikowane, a następnie pushbackowane z Polski na podstawie Postanowienia o opuszczeniu terytorium Polski, wydawanego na podstawie art. 303b w związku z art. 303 ust. 1 pkt 9a Ustawy o cudzoziemcach;
trwają czynności – w arkuszu nie znajduje się ani jeden przypadek w tej kategorii;
definicję terminu zatrzymanie (który pojawia się także w Raporcie KGSG) znajdziemy w Odpowiedzi por. Michalskiej na zapytanie OKO.press: Liczba „zatrzymań” dotyczy osób, które przekroczyły granicę i nie zostały push-backowane. Trafiły do ośrodków dla cudzoziemców – głównie strzeżonych, choć zdarzały się wyjątki¹⁰. Jest on w Arkuszach i Raporcie podzielony na dwie podkategorie:
- zatrzymani za pgpwp to osoby zatrzymane bezpośrednio przy granicy;
- zatrzymani wewnątrz kraju to osoby zatrzymane w dalszej części Polski.

Liczby w tych kategoriach, które znajdziemy w Arkuszach i Raporcie KGSG, są do siebie zbliżone. W okresie 1.01‒17.09.2023 w Raporcie mowa jest o 380 zatrzymaniach za pgpwp tuż przy granicy¹¹ (w kierunku z Białorusi do Polski) i 499 zatrzymaniach wewnątrz kraju. Są to dane spójne z tymi, które znajdują się w Arkuszach KGSG (z zastrzeżeniem, że w Arkuszach zatrzymania wewnątrz kraju odnotowane są jedynie do 15 czerwca). Nie zgadza się nieznacznie liczba wydanych postanowień – w Raporcie mowa jest o 1207 przypadkach, podczas gdy w Arkuszach jest ich w tym samym okresie 1231.

Łączna ilość osób, które dokonały pgpwp, próby pgpwp

Trudniejsze do zdefiniowania są natomiast pojawiające się w Arkuszach KGSG kategorie łączna ilość osób, które dokonały pgpwp i próby pgpwp. Aby je zrozumieć, możemy oprzeć się na przykładzie 7 kwietnia 2023 r.:

Do 30 czerwca 2023 r. kategoria próby pgpwp używana jest tylko w kontekście osób o nieznanej narodowości. Termin ten pojawia się także w artykule Małgorzaty Tomczak z 17.08.2023 r.¹². Na podstawie Odpowiedzi por. Michalskiej autorka pisze, że liczba „prób przekroczeń granicy” to suma sytuacji, w których służby zauważyły, że ktoś próbuje przejść przez granicę, lub już ją przeszedł. Każda kolejna – udana lub nieudana – próba przekroczenia granicy przez tę samą osobę zostanie więc w statystykach zarejestrowana jako osobny przypadek. Ponieważ do kategorii próby pgpwp nie są wliczane osoby, które doświadczyły wywózki po otrzymaniu postanowienia ani te które zostały zatrzymane i nie były pushbackowane, to z odpowiedzi por. Michalskiej należy wnioskować, że jest to suma pozostałych zarejestrowanych przez SG sytuacji: gdy osoby zawróciły, nie podejmując próby przekroczenia granicy, i innych, nierejestrowanych wywózek¹³ (na podstawie §3 ust. 2a i 2b Rozporządzenia MSWiA z dnia 13 marca 2020r.) W jednym i w drugim przypadku SG nie ma wiedzy na temat kraju pochodzenia ani nie jest w stanie zidentyfikować poszczególnych osób.

Czym jest więc kategoria łączna ilość osób, które dokonały pgpwp? Jak widać na przykładzie 7 kwietnia 2023r., mimo użycia słowa dokonały jest to de facto suma liczb z pozostałych kategorii i wliczane są do niej także także próby pgpwp. W błąd wprowadza więc mówienie o łącznej liczbie osób, ponieważ jest ona sumą liczby osób i sytuacji.

Sytuacja zmienia się jednak od 15 czerwca 2023 r., gdy nagle łączna ilość osób, które dokonały pgpwp przestaje być sumą osób z poszczególnych krajów z pozostałych kategorii, ponieważ w odniesieniu do osób nieokreślonej narodowości mamy od tego momentu rozbieżność w liczbie prób pgpwp i łącznej ilości osób, które dokonały pgpwp. Tego dnia zarejestrowana jest też w Arkuszach ostatnia osoba zatrzymana wewnątrz kraju. Następnie, od 1 lipca, próby pgpwp zaczynają być także rejestrowane dla osób konkretnej narodowości. Od tego momentu widoczny jest też znaczny spadek w ilości osób objętych postanowieniami.

Przykład: 1 lipca 2023

Choć nigdzie nie znajdziemy oficjalnego wytłumaczenia, z czego wynika ewidentna zmiana metodologii w połowie roku, zgrywa się ona czasowo z ukończeniem budowy zapory elektronicznej na granicy dokładnie 15 czerwca 2023 r.¹⁴.

Co zmieniła perymetria, czyli zintegrowany system ochrony granicy wyposażony w kamery monitorujące otoczenie? Być może pozwoliła w prosty sposób określić, ile prób pgpwp było w rzeczywistości sytuacjami, gdy osoby zrezygnowały z próby przekroczenia granicy. Sugerowałoby to, że pozostałe osoby nieokreślonej narodowości w kategorii łączna ilość osób, które dokonały pgpwp to w rzeczywistości nieudokumentowane wywózki.

Możemy spróbować sprawdzić tę teorię, analizując Aktualności POSG. Aby móc porównać liczby z Aktualności dziennych i Arkuszy, od łącznej liczby osób, które dokonały pgpwp w Arkuszach należy odjąć liczbę prób pgpwp z oddziałów innych niż Podlaski (542 w 2023 r.) i liczbę zatrzymań wewnątrz kraju dokonanych przez POSG (dane POSG publikowane w codziennych aktualnościach dotyczą samej strefy przygranicznej i zbierane są tylko z Oddziału Podlaskiego, natomiast Arkusze KGSG zbierają dane także z innych Oddziałów SG i dotyczą także zatrzymań w dalszej części kraju). Da nam to liczbę 25 503 pgpwp na odcinku podlaskim w 2023 r., podczas gdy jeśli zsumujemy liczby z poszczególnych dni publikowane w Aktualnościach POSG, to wyjdzie nam 23 121 przypadków. Z czego wynika różnica? W znacznym stopniu z faktu, że w Aktualnościach POSG kilkadziesiąt dni zostało pominiętych (ok. 40).

Ujawnienia, zatrzymania, udaremnione próby nielegalnego przekroczenia granicy – chaotyczna nomenklatura w Aktualnościach POSG

W odróżnieniu od Arkuszy KGSG, Aktualności POSG zawierają także część narracyjną. Pojawiają się tam naprzemiennie takie terminy, jak „ujawniono”¹⁵, „zatrzymano”¹⁶ i „udaremniono próby nielegalnego przekroczenia polsko-białoruskiej granicy”¹⁷, a liczby nie są podzielone na kategorie.

Jeśli porównamy jednak liczby prób pgpwp w Arkuszach i zbiorcze liczby w Aktualnościach dotyczące konkretnych dni, zauważymy, że są one niemal identyczne lub bardzo zbliżone (poza kilkoma dniami, kiedy zupełnie się nie zgadzają, tak jak np. w przytoczonym wyżej 1 lipca).

Notatka w Aktualnościach z tego dnia brzmi:

W sobotę (1 lipca) ujawniono 187 nielegalnych migrantów, w tym 45 osób na widok polskich patroli wycofało się na Białoruś. W okolicach Płaskiej przez rzekę graniczną Wołkuszanka próbowało nielegalnie granicę przekroczyć 2 obywateli Sudanu. Funkcjonariusze z Placówki w Dubiczach Cerkiewnych zatrzymali obywatela Ukrainy, który przewoził 5 obywateli Etiopii¹⁸.

Dane w Arkuszu KGSG z 1 lipca pochodzą natomiast z placówek SG w Czeremsze i Mileniku. Nie zgadzają się więc ani placówki, ani narodowości, ani liczba osób.

Bardziej zbliżone będą liczby np. z 4 lipca. Notatka w Aktualnościach POSG tego dnia brzmi następująco:

[…] funkcjonariusze z Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej ujawnili 43 próby przekroczenia wbrew obowiązującym przepisom granicy polsko-białoruskiej.

10 cudzoziemców przedostało się na terytorium Polski przez graniczną rzekę Wołkuszanka. Na odcinku ochranianym przez Placówkę SG w Płaskiej 6-osobowa grupa migrantów (pochodzących z Sudanu, Kamerunu, Senegalu i Etiopii) została ujawniona chwilę po przekroczeniu granicznej rzeki Wołkuszanka. Kolejne 4 osoby, po zauważeniu ich przez polski patrol, wycofały się na Białoruś.

Czynności związane z udaremnieniem nielegalnej migracji prowadzili również funkcjonariusze z Placówek SG: w Białowieży, Dubiczach Cerkiewnych i w Mielniku¹⁹.

Według Arkuszy tego samego dnia na terenie placówek SG w Białowieży, Płaskiej, Mielniku i Dubiczach Cerkiewnych próby pgpwp podjęło 11 osób z Afganistanu, 9 z Indii, 5 z Bangladeszu, 3 z Sudanu, po jednej z Etiopii, Kamerunu i Senegalu oraz 8 osób nieznanej narodowości. Dodatkowo, na obszarze podlegającym placówce w Mielniku 4 osoby nieznanej narodowości wliczono do kategorii osób, które dokonały pgpwp (a nie wliczono do kategorii próby).

Zgadza się więc liczba osób, kraje i placówki, a notatka o 4 osobach mogłaby sugerować, że do osób, które dokonały pgpwp, ale nie zostały wliczone do próby pgpwp, w rzeczywistości wliczane są przypadki, gdy osoby nie przekroczyły granicy. Jednak zgodnie z przytoczoną wyżej definicją por. Michalskiej takie sytuacje powinny zostać wliczone do prób pgpwp.

Próba porównania w ten sposób innych dni i wyciągnięcia z tego konkluzji nie doprowadzi do logicznych wniosków. Czasami zgadzać się będą placówki i liczba osób, ale nie narodowości. Czasami zgodzą się narodowości, ale nie liczba osób. W Arkuszu w tej samej kategorii (próby pgpwp) znajdziemy osoby, które według Aktualności przekroczyły granicę i te którym się to nie udało (np. 28 września 2023). W innych dniach (np. 2 października 2023) osoby, które według Aktualności przekroczyły granicę (i które można na podstawie placówki SG i liczebności grupy zidentyfikować w Arkuszu), są wliczone jedynie do łącznej liczby osób, a nie do prób pgpwp. Ze względu na żonglowanie sformułowaniami w Aktualnościach POSG próba zrozumienia na ich podstawie, jakie konkretnie czynności podjęto wobec ilu osób na granicy, będzie bezskuteczna.

W artykule²⁰ w OKO.Press z 4.01.2024 r. Małgorzata Tomczak stara się jednak zinterpretować pojęcia używane przez POSG w Aktualnościach i proponuje przyjąć, że pod pojęciem opisanych wyżej „ujawnień” mogą się w rzeczywistości ukrywać wywózki na podstawie Rozporządzenia, ponieważ pojawiają się w ich kontekście konkretne narodowości. Przeczyć tezie Tomczak może jednak fakt, że POSG w niektórych Aktualnościach pisze np. o osobach ujawnionych, w tym takich które podchodziły pod barierę, jednak na widok funkcjonariuszy wycofały się na Białoruś (np. 11.01.2023²¹). Interpretacja Tomczak wydaje się więc nietrafiona. Jeszcze większą dezinformację w kontekście ujawnień powoduje fakt, że termin ten pojawia się także w Informacji Statystycznej publikowanej kwartalnie przez KGSG. W tabeli TAB.5 znajdziemy liczbę Cudzoziemców zatrzymanych/ujawnionych przez Straż Graniczną za przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom (pgpwp) lub usiłowanie pgpwp. W 2023 r. na granicy polsko-białoruskiej było to 541 osób w kierunku DO Polski. Jest to więc liczba bardziej zbliżona do Raportowych zatrzymań niż ujawnień w rozumieniu Aktualności POSG.

A więc co stało się z osobami nieokreślonej narodowości, które od 15.06.2023 r. pojawiają się w Arkuszach KGSG w kategorii łączna ilość osób, które dokonały pgpwp, ale nie zostały wliczone do prób pgpwp?

Pojawia się jeszcze jedna możliwa interpretacja. Dzięki uruchomieniu bariery elektronicznej SG wie, że osoby te przekroczyły granicę, jednak nie wie, co się z nimi później stało – nie dostali postanowienia, nie zostali zatrzymani, nie są wliczeni do kategorii próby pgpwp. Taka interpretacja tłumaczyłaby, dlaczego nieznana jest narodowość osób i dlaczego SG nie wyszczególnia w statystykach tej liczby – nie chce podawać, wobec ilu osób nie zostały podjęte żadne działania. Z Arkusza KGSG wynika, że od 15 czerwca do końca 2023 roku były to 3294 osoby.

Kategorię osób, które nie zostały ujęte przez SG, znajdziemy w ujawnionym przez „Gazetę Wyborczą” Raporcie KGSG. Na stronie 6 Raportu znajduje się informacja o 2946 osobach, które nie zostały ujęte w okresie 15.06‒17.09.2023 (a więc od dnia uruchomienia zapory perymetrycznej do końcowego dnia Raportu). W Arkuszach w tym samym przedziale czasowym znajdziemy 2287 osób nieprzypisanych do żadnej kategorii. Liczby są więc zbliżone, ale nie identyczne. Niestety, w Raporcie KGSG statystyki dzienne prezentowane są tylko dla okresu 1‒17 września, więc nie ma możliwości porównania ich w dłuższej perspektywie z innymi źródłami.

Zapobieżenia, osoby zawrócone do linii granicy państwowej na podstawie Rozporządzenia

W ujawnionym przez GW Raporcie pojawia się także kolejna definicja – zapobieżenia, których w okresie 01.01‒17.09.2023 miało być 16 281, w tym wyszczególnione 5657 w okresie 15.06‒17.09.2023 r. Czym są zapobieżenia? W artykułach opublikowanych wraz z Raportem w „Gazecie Wyborczej” 30.09.2023²² i 2.01.2024²³ r. Wojciech Czuchnowski sugeruje interpretację wszystkich zapobieżeń w Raporcie SG jako wywózek, tezę tę podważa natomiast Małgorzata Tomczak we wspomnianym wyżej artykule z 4.01.2024 r. W Raporcie KGSG nie znajdziemy definicji zapobieżeń, jednak Komenda Główna SG przekazała ją 6.04.2023 r. w odpowiedzi na zapytanie SIP, pisząc, że „[…] Zapobieżenie dotyczy osoby próbującej dokonać pgpwp, wobec której udało się zapobiec pgpwp bezpośrednio na granicy (np. podczas próby pokonywania zasieków), ale wobec tej osoby nie udało się podjąć żadnych czynności karno-administracyjnych (np. osoba uciekła na stronę sąsiednią) lub taką osobę pouczono i zawrócono zgodnie §3 ust. 2a i 2b Rozporządzenia MSWiA z dnia 13 marca 2020r. […]”. W odpowiedzi z 26.09.2023 r. na kolejne zapytanie SIP dotyczące liczby cudzoziemców zawróconych do linii granicy państwowej na podstawie Rozporządzenia, KGSG odpowiedziała, że do 15 lipca 2023 r. nie zbierała takich danych, natomiast za okres 15.07‒31.08.2023 udostępniła tabelę zatytułowaną „Liczba osób wobec których zapobieżono pgpwp w okresie od 15.07-31.08.2023 r. – dane wg obywatelstw”. KGSG na pytanie o liczbę zawróceń na podstawie Rozporządzenia odpowiedziała więc liczbą zapobieżeń, mimo, że wcześniej sama napisała, ze zapobieżenia to kategoria szersza niż wywózki na podstawie Rozporządzenia. Natomiast w odpowiedzi z 12.02.2024 r. na zapytanie HFPCz KGSG poinformowała, że „Straż Graniczna do dnia 05.07.2023 r. nie prowadziła oddzielnej ewidencji osób zawróconych do linii granicy państwowej na podstawie Rozporządzenia MSWiA z dnia 20 sierpnia 2021 r., poz. 1536. Powyższe było ewidencjonowane jako łączna liczba – zapobieżenia”.

Wygląda więc na to, że od 5 lub 15 lipca SG ewidencjonuje wywózki na podstawie Rozporządzenia, choć udziela sprzecznych informacji na ten temat. We wspomnianej wyżej odpowiedzi z 26.09.2023 r. na zapytanie SIP KGSG podała w kontekście zapobieżeń narodowości osób, mimo że wcześniej utrzymywała, że „nie dysponuje zestawieniami statystycznymi umożliwiającymi rozbicie tej kategorii na obywatelstwa lub podstawę prawną”. Także w Raporcie KGSG zaznacza, że zapobieżenia dotyczą osób o nieustalonym obywatelstwie – uwaga ta wydaje się aktualna jedynie dla pierwszej połowy 2023 r. W Arkuszach KGSG osoby o określonej narodowości pojawiają się w kategorii próby pgpwp od 1 lipca.

Prawdopodobne wydaje się więc, że od początku lipca 2023 r. wszystkie osoby o określonej narodowości w kategorii próby pgpwp w Arkuszach KGSG to w rzeczywistości wywózki na podstawie Rozporządzenia. Zestawienie danych z Arkuszy i tych udostępnionych przez KGSG w odpowiedzi na zapytanie HFPCz o wywózki na podstawie Rozporządzenia wygląda następująco:

Z odpowiedzi z 12.02.2024 r. , udzielonej przez KGSG HFPCz, wynika, że od 5 lipca do końca 2023 r. SG wykonała 6055 wywózek na podstawie Rozporządzenia. A ile ich było w pierwszej połowie roku? Zgodnie z informacjami przekazywanymi przez Komendę Główną SG liczba ta nie była monitorowana, zaskoczyć więc powinien fakt, że Podlaski Oddział SG w odpowiedzi z 21.03.2024 na zapytanie²⁴ o ich liczbę w całym 2023 r. przekazał, że „wobec 15 123 osób wykonano czynności na podstawie §3 ust. 2b rozporządzenia”. Oznaczałoby to, że z 20 607 prób pgpwp zarejestrowanych przez Oddział Podlaski według Arkuszy aż 73,5% było w rzeczywistości wywózkami, w tym 8856 w pierwszej połowie roku (15 123 – 6267 przypadków osób o określonej narodowości w drugiej połowie roku, zarejestrowanych przez POSG w kategorii próby pgpwp). Jeśli straż graniczna nie pomyliła się sama w swoich kategoriach, liczby te są szokująco wysokie.

Ostatnią kwestią, która pozostaje do rozwiązania, jest różnica między pojęciami zapobieżenia i próby pgpwp, opisane wyżej. Definicje są de facto identyczne, więc czy kategorie te są używane zamiennie? Arkusz KGSG za styczeń 2024 r. sugeruje, że druga kategoria jest szersza – przy kategorii próby pgpwp znajdziemy w nim dopisek w tym zapobieżenia pgpwp. Natomiast w nowej wersji Arkusza statystycznego²⁵, opublikowanej 27.03.2024, kategorię próby pgpwp zamieniono na zapobieżenia, przy czym liczby pozostały bez zmian.

Porównując dane z okresu 01.01‒17.09.2023: na liczbę 17 017 prób pgpwp w Arkuszach KGSG przypada 16 281 zapobieżeń w Raporcie KGSG. Czym jest więc 736 prób, które nie są zapobieżeniami?

W tabeli dotyczącej zapobieżeń (w okresie 15.07‒31.08.2023) przesłanej SIP przez KGSG znajdziemy 3015 osób, w tym jedynie 4 o nieokreślonej narodowości. W tym samym czasie w Arkuszach KGSG odnotowanych jest 3711 prób pgpwp, a więc o 696 więcej. Porównując te dwa źródła, zauważymy, że liczby są prawie identyczne w kontekście danych narodowości (co nielogiczne, czasem zapobieżeń jest o kilka więcej niż prób pgpwp). Główna różnica to 571 osób nieokreślonej narodowości i 106 osób z Bangladeszu, które zostały wliczone w próby pgpwp w Arkuszach, a nie ma ich na liście zapobieżeń.

Być może oznacza to, że o ile do 15 lipca terminy zapobieżenia i próby pgpwp były używane zamiennie w zależności od opracowania, to od 15 lipca w kontekście zapobieżeń mowa jest prawie wyłącznie o osobach konkretnych narodowości. Osoby te musiały wejść ze służbami w jakąkolwiek interakcję, która pozwoliła na określenie tych narodowości (czyli zostać spushbackowane lub wypytane o narodowość przez płot). Pozostałe osoby zaliczone do kategorii próby pgpwp byłyby wtedy osobami, które zostały zarejestrowane przez kamery, ale nie podjęły próby przekroczenia zabezpieczeń granicznych, więc ich narodowość nie jest znana.

Co wynika z powyższej analizy?

SG świadomie (być może celowo, być może w wyniku niespójnej i chaotycznej metodologii zbierania danych) wprowadza czytelników w błąd, pisząc o liczbie osób, podczas gdy chodzi o liczbę sytuacji – podjętych prób lub udanego pgpwp.
SG w różnych materiałach różnie używa tak samo określanych kategorii, nie podając jednocześnie ich definicji.
SG zmienia nazwy kategorii, nie zmieniając liczb w opracowaniach archiwalnych.
SG nie informuje, że dane zawarte w niektórych opracowaniach dotyczą jedynie części roku.
SG nie informuje, że w połowie 2023 roku zmieniła metodologię zbierania danych dotyczących granicy polsko-białoruskiej:
- od uruchomienia zapory elektronicznej 15 czerwca SG jest w stanie określić liczbę osób, które przeszły przez granicę i wobec których nie podjęto żadnych działań;
- od 5 lub 15 lipca SG ewidencjonuje wywózki na podstawie Rozporządzenia, jednak w publicznie dostępnych statystykach nadal są one wliczane w szerszą kategorię zapobieżeń / prób pgpwp.

Rys. Próba zobrazowania kategorii opisanych w powyższej analizie

Ile osób było na granicy polsko-białoruskiej w 2023 r. i ile doświadczyło wywózek?

Na to pytanie prawdopodobnie nigdy nie uzyskamy odpowiedzi, przede wszystkim ze względu na to, że SG dokonując bezprawnych pushbacków, nie identyfikuje poszczególnych osób, a więc w efekcie przyrównuje statystyki osób do sytuacji.

Spróbujmy jednak zestawić liczby z omówionych wyżej źródeł na przykładzie dat z Raportu KGSG. Jeszcze jedną kategorią pojawiającą się w Raporcie KGSG jest liczba migrantów, którzy zostali zatrzymani przez służby niemieckie. Z Raportu wynika, że z 22 902 osób co najmniej 12 971 miało przebywać wcześniej na terytorium Białorusi i/lub Rosji. Ponieważ są to zarejestrowane przypadki, możemy mieć pewność, że są to faktycznie pojedyncze osoby, a nie sytuacje.

Wydaje się, że w 2023 r. w okresie 1.01.2023-17.09.2023 15 057 osób mogło przekroczyć nieregularnie granicę polsko-białoruską: 380 zatrzymanych na granicy + 1207 osób, którym wydano postanowienia + 499 osób zatrzymanych wewnątrz kraju +12 971 zatrzymanych w Niemczech (należy zaznaczyć, że część z tych osób mogła dotrzeć do Niemiec po ówczesnym otrzymaniu Postanowienia).

W tym samym okresie (1.01-20.09.2023 r.) WAM zarejestrowało 6493 zgłoszeń z prośbą o wsparcie, w tym 3951 zgłoszeń z terytorium Polski. Próbując oszacować liczbę osób na granicy w całym 2023 r., możemy więc liczbę zgłoszeń z terytorium Polski w skali roku (4528) przełożyć na ok 17 250 osób, które przekroczyły granicę. Ilu osobom to się nie udało? Niestety, tego nie jesteśmy w stanie wiarygodnie oszacować. Zgłaszają się do nas jednak osoby, które po kilkukrotnym podjęciu prób rezygnują i decydują się na inny szlak lub powrót do kraju pochodzenia. Zdajemy sobie jednak sprawę z tego, że po kilku miesiącach mogą się zdecydować spróbować ponownie. Nie wiemy więc, ile osób w rzeczywistości było na polsko-białoruskiej granicy w 2023 r., z naszych obserwacji i ze gromadzonych przez nas danych wynika jednak, że większości osób udaje się pokonać granicę, choć czasami zajmuje im to kilka miesięcy.

A ile było wywózek i ile osób ich doświadczyło? Na podstawie Arkuszy KGSG wiemy, że SG wydała w całym 2023 r. 1304 Postanowienia o opuszczeniu terytorium RP. Z danych udostępnionych przez SG w odpowiedziach na zapytania o informację publiczną wynika natomiast, że sam Podlaski Oddział SG w 2023 r. wykonał 15 123 wywózek na podstawie Rozporządzenia. Jest to więc w sumie co najmniej 16 427 wywózek, których doświadczyła nieokreślona liczba osób. Natomiast WAM zarejestrowało w 2023 r. informacje o 2800 pushbackach, które dotyczyły łącznie 1775 osób w drodze. Próbując znów posiłkować się statystyką, możemy szacować, że wspomniane wyżej 16 427 wywózek mogło dotyczyć ok. 10 413 osób. Są to oczywiście jedynie szacunki.

Jedynie straż graniczna ma możliwość zbierania danych dotyczących wszystkich osób przekraczających granicę. To na niej leży odpowiedzialność, by zbierać je w sposób jednolity i jasno informować o tym, jak dane te są zbierane i co oznaczają. Powinna także zadbać o to, by przekazy medialne były zrozumiałe i zgodne ze zbiorczymi danymi statystycznymi, a nie, tak jak obecnie, udzielając sprzecznych odpowiedzi prowadzić do coraz większej dezinformacji. Powyższa analiza jest wynikiem wielu konsultacji z innymi organizacjami zajmującymi się sytuacją na pograniczu, porównywania danych z różnych okresów i z różnych materiałów źródłowych. Sam fakt, że powstała – a także pojawienie się prób zrozumienia liczb podawanych przez SG przez przynajmniej dwoje dziennikarzy – świadczy o tym, że dane, które są wybiórczo wykorzystywane w materiałach prasowych SG, a także używane do celów politycznych i (z nielicznymi wyjątkami) bezkrytycznie cytowane przez media, równocześnie są nietransparentne, niezrozumiałe i nie spełniają funkcji informacyjnej, a czasami wręcz powodują dezinformację.

Przypisy

1
Nieuwzględnionym w niniejszej analizie źródłem są statystyki Frontexu, ponieważ dotyczą one zbiorczo tzw. szlaku wschodniego lądowego, w tym prawdopodobnie także granicy polsko-ukraińskiej, więc nie ma możliwości porównania ich z danymi straży granicznej, dotyczącymi stricte granicy polsko-białoruskiej.
2
Otwarte Dane, Sytuacja na granicy z Republiką Białorusi https://dane.gov.pl/pl/dataset/3121,sytuacja-na-granicy- z-republika-bialorusi [dostęp: 6.03.2024]
3
Komenda Głowna Straży Granicznej, Aktualności https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci [dostęp: 6.03.2.024]
4
W, „Presja migracyjna z Białorusi”. Kopia raportu Straży Granicznej [SKANY], 2024, https://wyborcza. pl/7,75398,30554230,presja-migracyjna-z-bialorusi-kopia- raportu-strazy-granicznej.html#S.embed_link-K.C-B. 1-L.2.zw [dostęp: 5.04.2024]
5
Komenda Główna Straży Granicznej, Statystyki SG https://www.strazgraniczna.pl/pl/granica/statystyki-sg/ 2206,Statystyki-SG.html [dostęp: 6.03.2024]
6
M. Tomczak, Ile osób naprawdę pokonuje granicę polsko- białoruską? Dane niemieckich służb ujawniają skalę, 2023, https://oko.press/ile-osob-pokonuje-granice-polsko- bialoruska-dane-niemieckie [dostęp: 6.03.2024]
7
M. Tomczak, Ile naprawdę było pushbacków? Analizujemy raport Straży Granicznej, 2024, https://oko.press/ ile-bylo-pushbackow-raport-strazy-granicznej-analiza [dostęp: 6.03.2024]
8
Odpowiedź na zapytanie osoby prywatnej
9
Wersja Arkuszy pobrana 11.03.2024 r.
10
M. Tomczak, Ile osób naprawdę pokonuje granicę polsko- białoruską? Dane niemieckich służb ujawniają skalę, 2023, https://oko.press/ile-osob-pokonuje-granice-polsko- bialoruska-dane-niemieckie [dostęp: 8.03.2024].
11
Notatka odnośnie do liczby zatrzymań w raporcie SG: „Dane […] uwzględniają osoby, które dokonały pgpwp na wskazanym odcinku granicy, a wobec których udało się wykazać ciągłość czynu. Pominięto przypadki, w których nie udało się wykazać ciągłości czynu. Osoby te są uwzględnione na innych odcinkach lub wewnątrz kraju”.
12
M. Tomczak, Ile osób naprawdę pokonuje granicę polsko-białoruską? Dane niemieckich służb ujawniają skalę, 2023, https://oko.press/ile-osob-pokonuje-granice-polsko-bialoruska-dane-niemieckie [dostęp: 8.03.2024].
13
KGSG w odpowiedzi na zapytania SIP i HFPCz informuje, że do (w zależności od pisma) 5 lub 15 lipca nie gromadziła osobno danych dotyczących wywózek na podstawie Rozporządzenia. Więcej na ten temat w dalszej części tekstu.
14
Komenda Główna Straży Granicznej, Zakończenie odbioru bariery elektronicznej na granicy polsko-białoruskiej, 2023, https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/11875,Zakonczenie-odbioru-bariery-elektronicznej-na-granicy-polsko-bialoruskiej.html [dostęp: 12.03.2024].
15
E. Szczepańska, Na granicy polsko-białoruskiej, 2023, https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/12565,Na-granicy-polsko-bialoruskiej.html [dostęp: 15.03.2024].
16
Tamże.
17
Tamże.
18
Komenda Główna Straży Granicznej, Raport z weekendu na granicy polsko-białoruskiej, 2023, https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/11946,Raport-z-weekendu-na-granicy-polsko-bialoruskiej.html [dostęp: 15.03.2024].
19
E. Szczepańska, Na granicy polsko-białoruskiej, 2023, https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/11952,Na-granicy-polsko-bialoruskiej.html [dostęp: 15.03.2024].
20
M. Tomczak, Ile naprawdę było pushbacków? Analizujemy raport Straży Granicznej, 2024, https://oko.press/ile-bylo-pushbackow-raport-strazy-granicznej-analiza [dostęp: 15.03.2024].
21
K. Szwed, Miniona doba na granicy polsko-białoruskiej, 2023, https://www.strazgraniczna.pl/pl/aktualnosci/11182,Miniona-doba-na-granicy-polsko-bialoruskiej.html [dostęp: 15.03.2024].
22
W. Czuchnowski, Dziurawy mur na granicy polsko-białoruskiej. Straż Graniczna wydaje oświadczenie. W nim – nieprawdziwe zarzuty i przemilczenia, 2023, https://wyborcza.pl/7,75398,30248492,dziurawy-mur-na-granicy-polsko-bialoruskiej-straz-graniczna.html [dostęp: 20.03.2024].
23
W. Czuchnowski, Dziurawa zapora na granicy. Ujawniamy raport, którego według PiS nie było, 2023, https://wyborcza.pl/7,75398,30546175,dziurawa-zapora-na-granicy-ujawniamy-raport-ktorego-wedlug.html [dostęp: 20.03.2024].
24
Odpowiedź na zapytanie osoby prywatnej, która zgodziła się nam ją przekazać.
25
Otwarte Dane, Dane statystyczne dot. pgpwp na granicy z Białorusią w okresie: styczeń-grudzień 2023, 2024, https://dane.gov.pl/pl/dataset/3121/resource/55858/table [dostęp: 3.04.2024].