Działania monitoringowe Grupy Granica

Mimo utrudnień, represji i obostrzeń związanych z wprowadzeniem strefy stanu wyjątkowego (na początku września 2021) działania monitoringowe zaowocowały stworzeniem alternatywnego względem narracji rządowej repozytorium wiedzy na temat sytuacji na granicy, z systematycznie rozwijaną przez kolejne trzy lata kryzysu metodologią pozyskiwania i opracowywania danych. W tym momencie w skład tworzonego archiwum wchodzą dane ilościowe, materiały wizualne oraz relacje migrantów, którzy próbowali przekroczyć lub przekroczyli granicę polsko-białoruską.

W kwietniu 2022 roku dane z granicy polsko-białoruskiej po raz pierwszy znalazły się w kwartalnym raporcie Protecting Rights at Borders (PRAB), opisującym przemoc i łamanie praw człowieka na granicach europejskich. Udostępniona przez PRAB lista pytań pozwoliła wyodrębnić kategorie warte monitorowania już na tym wczesnym etapie trwania kryzysu, a dzięki wciąż dostępnym notatkom – także uzupełnienie liczb wstecznie. Poszczególne kategorie obejmują:

1. Liczbę grup, deklarujących doświadczenie pushbacku,

2. Liczbę grup (z powyższych) podróżujących z dziećmi,

3. Liczbę indywidualnych osób deklarujących doświadczenie pushbacku,

4. Sumę wywózek, których doświadczyły indywidualne osoby,

5. Liczbę osób z grup wrażliwych, w tym:

a) kobiety,

b) małoletni (podzieleni na kategorie wiekowe 0-3 lata, 4-9 lat, 10-14 lat, 15-17 lat oraz nieokreślony wiek)

c) małoletni bez opieki

d) seniorzy (powyżej 60 lat)

e) kobiety w ciąży

f) osoby z widocznymi niepełnosprawnościami,

g) osoby wymagające pomocy medycznej

h) osoby wywiezione ze szpitala

6. Osoby, które doświadczyły przemocy (od 2024 r. z podziałem na służby białoruskie i polskie, oraz przemocy doświadczonej podczas pushbacku i w innych okolicznościach).

Z czasem zaczęto wyodrębniać kolejne kategorie osób, które zgłosiły się o pomoc do GG – zaczęto zwracać większą uwagę na płeć osób wchodzących w skład grup migrantów, wyodrębniono także grupy wrażliwe (małoletni bez opieki, kobiety w ciąży), a także zaczęto wyodrębniać osoby, które trafiły z granicy do szpitala oraz osoby zgłaszające (w lesie) problemy medyczne, a nie jedynie te, którym udało się udzielić wsparcia medycznego. Największy wpływ na namysł nad metodologią zbierania danych ilościowych miał udział w projekcie Protection Monitoring, realizowanym przez Polskie Forum Migracyjne przy wsparciu finansowym i merytorycznym Danish Refugee Council, w którym partnerem terenowym było Stowarzyszenie Egala, zaś WAM – partnerem metodologicznym. Projekt realizowany był w latach 2023-2024. Jak zostało wspomniane wyżej, precyzyjne i adekwatne do postawionych sobie celów zbieranie danych ilościowych nie było początkowo priorytetem GG i rozwijane było dość spontanicznie.

Wymieniony projekt był pierwszym momentem, kiedy w sposób usystematyzowany zaczęto zbierać i konfrontować możliwości, potrzeby i ograniczenia różnych aktorów zaangażowanych w pomoc na granicy – zarówno tych zbierających dane bezpośrednio w kontakcie z migrantami, jak i tych, którzy są odbiorcami tych danych i wykorzystują je do dalszej pracy rzeczniczej, komunikacyjnej, litygacyjnej itp. W tej pierwszej grupie znalazły się m.in. organizacje i nieformalne grupy zajmujące się udzielaniem pomocy humanitarnej w lesie, organizacje opiekujące się cudzoziemcami, którzy trafili z granicy do szpitali, wolontariusze i pracownicy wspierający osadzonych w ośrodkach strzeżonych, a także Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) zajmująca się ówcześnie monitoringiem zaginionych i zmarłych na granicy polsko-białoruskiej oraz zespół, który przejął od niej prowadzenie listy ofiar.. W drugiej grupie znaleźli się przedstawiciele organizacji zajmujących się lub zainteresowanych prowadzeniem litygacji strategicznej w omawianym kontekście (HFPC i Stowarzyszenie Interwencji Prawnej), badacze z Konsorcjum Migracyjnego oraz przedstawiciele podmiotów (wchodzących w skład GG oraz innych) zajmujących się rzecznictwem i nagłaśnianiem kryzysu.

W efekcie wspólnych prac zmodyfikowano szablon statystyk miesięcznych WAM, uzupełniając go o definicje stosowanych pojęć i wykresy zawierające kluczowe wskaźniki pozwalające na porównanie aktualnych liczb do danych z lat poprzedzających. Zidentyfikowano także konieczność uporządkowania listy zaginionych oraz zmarłych. W przypadku zaginionych wypracowano podział na zagubionych krótkotrwale (np. w wyniku utracenia kontaktu z grupą po pushbacku lub utraty telefonu) oraz rzeczywiście zaginionych (przyjęliśmy tu granicę 48 godzin od ostatniego kontaktu). W przypadku zmarłych przyjęto plan na dalsze działania w obszarze wypracowywania metodologii.

W toku pracy opracowano także typologię przemocowych praktyk stosowanych przez funkcjonariuszy Straży Granicznej i żołnierzy Wojska Polskiego i Wojsk Obrony Terytorialnej możliwych do zarejestrowania. Część z nich jest nieakceptowalna w każdych okolicznościach, pozostałe – w zależności od okoliczności lub natężenia należałoby rozpatrywać między innymi w kontekście nadużycia środków przymusu bezpośredniego. Wyodrębniono:

– zastraszanie i groźby;

– konfiskatę i niszczenie mienia (odzieży, żywności, telefonów); – poniżanie i narażanie na cierpienie (w tym wykorzystanie warunków naturalnych jako narzędzia i narażanie na zaginięcia);

– maltretowanie (w tym pobicia i powodowanie urazów przy użyciu środków przymusu).

W rezultacie opisanej wyżej pracy, w tym momencie zbierane dane ilościowe dotyczą:

1. liczby zgłoszeń (osobno z terenu Polski i osobno z terenu Białorusi), w tym:

a) liczby grup migrantów,

b) liczby osób indywidualnych, w tym:

– liczby kobiet,

– liczby małoletnich (0-17 lat) – w tym małoletnich bez opieki,

– liczby osób w szpitalach (tylko z terenu Polski),

– liczny osób zgłaszających problemy medyczne (tylko z terenu Polski),

2. Skali udzielonego wsparcia, w tym:

a) udzielonego wsparcia ogólnie (w tym podstawowe porady i informacje dotyczące m.in. ochrony międzynarodowej w Polsce),

b) wsparcia rzeczowego,

c) wsparcia prawnego,

d) wsparcia medycznego,

e) pierwszej pomocy przedmedycznej.

Wszystkie rodzaje wyżej wymienionej pomocy są podzielone na kategorie odbiorców identyczne jak w punkcie pierwszym (a więc liczba grup, liczba osób indywidualnych, w tym liczba kobiet, małoletnich, małoletnich bez opieki).

Dodatkowo zbierane są dane dotyczące liczby interwencji terenowych, liczby zaginionych i zagubionych oraz liczba zgłoszonych zmarłych z terenu Polski i Białorusi.

Osobno zbierane są dane dotyczące deklarowanej liczby doświadczonych pushbacków oraz przemocy ze strony polskich i białoruskich służb, tutaj jednak kontynuowana jest metodologia wyznaczona przez raporty PRAB. Szczególna uwaga poświęcana jest pushbackom osób, które zgłosiły wolę ubiegania się o ochronę międzynarodową w Polsce – w lesie lub w szpitalu.

W pierwszym roku kryzysu na granicy proste opracowania statystyczne były regularnie przekazywane podmiotom działającym w ramach Grupy Granica – przede wszystkim zespołowi zajmującemu się komunikacją zewnętrzną. Od wiosny 2023 na bieżąco opracowywane dane są publikowane w raportach okresowych (początkowo rozsyłanych do kluczowych podmiotów zaangażowanych w pomoc na granicy, później także publikowanych na stronie WAM). Trafiają także do publikacji zewnętrznych – przykładem są tutaj raporty kwartalne PRAB, w których fragment o granicy polsko-białoruskiej pisany jest przez Stowarzyszenie Interwencji Prawnej w oparciu o dane WAM. Zebrane przez GG materiały zostały także wykorzystane w Czarnej Księdze pushbacków wydawanej przez sieć Border Violence Monitoring Network (BVMN) pracującą na południowej granicy Unii Europejskiej i monitorującą praktyki pushbacków w ¹Europie.

Od marca 2024 roku gromadzone dane prezentowane są w postaci interaktywnych wykresów na stronie internetowej WAM.

Opracowania są także wykorzystywane na spotkaniach z decydentami, mających na celu wprowadzanie systemowych zmian dotyczących granicy i, szerzej, sytuacji migrantów w Polsce i Unii Europejskiej, oraz w trakcie udziału, jako tzw. strona społeczna, w konsultacjach społecznych czy posiedzeniach komisji parlamentarnych. Bieżąca sytuacja na granicy jest także prezentowana na NGO Forum, będącym platformą wymiany informacji dla organizacji świadczących pomoc humanitarną migrantom i uchodźcom w Polsce. Organizacje działające na pograniczu korzystają z danych, planując swoje projekty i szukając finansowania.

Wywiady z ludźmi, którzy przekroczyli zieloną granicę pomiędzy Polską a Białorusią oraz zostali poddani wywózce i związanej z nią przemocy po obu stronach granicy są prowadzone przez WAM od przełomu 2022 i 2023 roku. Wcześniej, jeszcze w 2021 roku, indywidualne osoby gromadziły wspomniane na początku tekstu świadectwa, nie stały się one jednak częścią kolektywnego archiwum kryzysu.

W trakcie pracy okazało się, że zebrane wywiady mogą stanowić podstawę do działań na poziomie sądów administracyjnych dotyczących dostępu do przewidzianych prawem procedur osób, które zostały wywiezione do Białorusi. W związku z tym, zbierany materiał musi łączyć „twarde” dane (godziny, daty, lokalizacje, zdjęcia obrażeń) z opisami o charakterze bardziej narracyjnym.

Kwestionariusz wywiadu powstał na podstawie wzoru udostępnione¬go przez BVMN (później został on także uzupełniony przez przedstawiciela Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w sposób pozwalający na pozyskanie informacji pozwalających na składanie skarg). Koncentruje się na doświadczeniu przemocy ze strony polskich i białoruskich służb oraz roz¬poznaniu, czy owe służby umożliwiły danej osobie dostęp do przewidzia¬nych prawem procedur (przede wszystkim możliwości ubiegania się o ochronę międzynarodową).

Osoby biorące udział w wywiadach są angażowane w oparciu o ich dostępność – spośród osób, które zgłosiły się z prośbą o pomoc do Grupy Granica i deklarowały doświadczenie przynajmniej jednej wywózki. Łącznie do tej pory (czerwiec 2024) zarejestrowano świadectwa kilkudziesięciu osób.

Większość z wywiadów jest prowadzona do miesiąca po doświadczeniu ostatniego pushbacku. Dążenie do krótkiego dystansu czasowego pomiędzy pushbackiem a wywiadem jest spowodowane dwoma czynnikami. Pierwszy z nich to trzydziestodniowy termin na wniesienie skargi na czynność komendanta placówki Straży Granicznej do sądu administracyjnego, a możliwość zaskarżania działań służb jest dla nas dość istotnym motywatorem w prowadzeniu wywiadów². Drugim czynnikiem jest – oparty na założeniach metodologicznych przyjętych przez sieć BVMN – nacisk na wierne odtworzenie szczegółów wydarzeń, których wspomnienie ulega zniekształceniu w wyniku kolejnych, często traumatycznych doświadczeń.

Jak dotąd, żaden z respondentów w trakcie wywiadu nie miał jeszcze uregulowanej sytuacji prawnej ani stabilnej ekonomicznej w Unii Europejskiej. W trakcie wywiadu część respondentów nadal pozostaje w drodze – a co za tym idzie, jest narażona na kolejne doświadczenia przemocy. Stąd kluczowe jest zadbanie o bezpieczeństwo wywiadu poprzez m.in. publikację fragmentów wywiadu (w szczególności charakterystyczne fragmenty związane np. z nietypowymi formami przemocy) dopiero po upływie kilku miesięcy oraz anonimizację treści. Fragmenty wywiadów, poza stroną internetową WAM, są publikowane w raportach okresowych, raportach podmiotów zewnętrznych (wspomniany wyżej PRAB) oraz komunikacji zewnętrznej GG. Zbiorczy raport pt. „Mamy tu tylko jedną wojnę: imigrację, ciebie”. Polityka pushbacków i przemocy służb na granicy polsko-białoruskiej, opublikowany został w lipcu 2024 r. wraz z animacją wykorzystującą wybrane fragmenty świadectw.

Kluczowym problemem związanym ze zbieraniem danych w warunkach kryzysu humanitarnego jest fakt, że – jak zostało zaznaczone wyżej – jest to proces prowadzony równolegle do udzielania pomocy humanitarnej osobom znajdującym się w lesie. Bariera językowa w trakcie spotkania w lesie, a także obawa przez przypadkowym ujawnieniem migrantów przed służbami powoduje, że nie zawsze udaje się swobodnie porozmawiać (a nawet dopytać o podstawowe informacje takie jak wiek czy stan zdrowia). Dane zbierane przez organizacje terenowe są zatem czasem fragmentaryczne i niespójne.

Nie wszyscy też migranci zgłaszają się o pomoc do GG, a co za tym idzie, skala pushbacków czy przemocy raportowana przez GG jest niedoszacowana w stosunku do całości zjawiska. Niemniej – porównanie danych GG i tych publikowanych przez Straż Graniczną³, pozwala stwierdzić, że jesteśmy w stanie uchwycić główne trendy (przede wszystkim zmiany jeśli chodzi o natężenie ruchu na szlaku czy kraje pochodzenia – bo takie dane publikuje SG).

Kolejnym problemem jest brak zaufania ze strony osób migrujących. Dotychczasowe doświadczenia w krajach pochodzenia, tranzytu i w Polsce, a także obawa przed zidentyfikowaniem i represjami w lesie (w przypadku osób po doświadczeniu pushbacku i mających przed sobą ponowną próbę przekroczenia granicy) powodują, że migranci boją się opowiadać o swoim doświadczeniu. Z drugiej strony – wiele osób wyraża chęć wzięcia udziału w wywiadzie (pomimo informacji, że nie pomoże im to w ich indywidualnej sytuacji), argumentując to chęcią „by świat się dowiedział”.

Ostatnim poważnym zidentyfikowanym problemem jest brak stabilnego finansowania i trudna sytuacja polityczna w Polsce (w tym postępująca militaryzacja granicy). W tak szybko zmieniających się okolicznościach trudno z jakąkolwiek pewnością projektować dalsze działania.